Rassfar í steini: Jón B. Björnsson

 

Rassfar í steini

Það er eitthvað með mig og jólabækur, ég forðast í lengstu lög að lesa þær. Mér er ekki fyllilega ljóst hver ástæðan er, en held að hún sé þessi: Í  auglýsingahamförum jólabókaflóðsins er höfundum  gjarnan stillt upp sem  keppendum, mönnum eða hestum sem maður veðjar á og með því að kaupa bók eða lesa. Allt í einu  er ég orðin þátttakandi í einhverri keppni, sem ég vil helst ekkert vita um. Ég stend nefnilega með öllum.

Ef skilgreining á jólabók er, bók sem kemur út fyrir jólin, er ég að gera undantekningu nú, þegar ég lesbók Jóns B. Björnssonar nú. Ég veit ekki hvort það er myndin af rassfarinu sem prýðir kápuna eða af því Jón er gamall vinur og ég á  von á góðri bók.

Bókin segir frá ferðalagi Jóns, við annan mann, um Ólafsveginn sem liggur þvert yfir Skandinavíuskagann frá Selånger til Niðaróss. Þetta er leiðin sem Ólafur helgi fór í sinni hinstu för, þegar hann ætlaði að endurheimta konungdóm í Noregi en heimamenn vildu hann ekki og drápu við Stiklastaði sem frægt er orðið. Munurinn á ferðamáta Jóns og Ólafs er að hann reið fyrir miklum her en Jón hjólaði með friðsemdarmanni. Auðvitað er út í hött að bera þetta saman, allt er breytt og þó sérstaklega hugmyndir mannanna og tíðarandinn og það er einmitt þetta tvennt, sem Jón tekur að sér að lýsa.

Það mætti orða það svo að Jón  hjólar í gegnum söguna, því um leið og hann lýsir ferð sinni rifjar hann upp frásagnir af atburðum fortíðar. Margar þessar sögur tengjast Ólafi helga og köppum fortíðar og hugmyndum þeirra tíðar manna við að kristna fólk en alls ekki allar. Maður á reiðhjóli hefur góðan tíma til að hugsa og stundum fer  hjólreiðarmaðurinn út um víðan völl og fræðir mann um líf þessa heims og annars og hann munar ekkert um að taka jarðsöguna í leiðinni.

En fyrst og fremst er þetta hugmyndasaga. Þótt máltækið segi að Orð séu til alls fyrst er það í raun hugsunin sem er aflvaki alls sem gert er.

 Ég verð líklega að láta þess getið að það sem einkennir frásagnarmáta Jóns er hans sérstaki húmor, sem ég treysti mér ekki til að lýsa. Held reyndar að það sé jafn vitlaust að lýsa húmor og að útskýra  brandara.

Ég hafði áður lesið bók Jóns Á JAKOBSVEGI, HUGSAÐ UPPHÁTT (2002) en átti ólesna bók hans úr Austurvegi, sem hann nefnir MEÐ SKÖR JÁRNTJALDS, HUGSAÐ UPPHÁTT  (2006). Henni lauk ég í framhaldi af Rassfarinu og mun segja frá henni í næsta pistli. Allar þessar bækur eru klassík, þ. e. Það má lesa þær óháð útgáfuári.                      

Sorgarmarsinn:Gyrðir Elíasson

Bækur Gyrðis Elíassonar hafa svo sterka nærveru að ég man nákvæmlega hvar ég var stödd þegar las þær. Rétt eins og þegar ég frétti af Vestmannaeyjargosinu og morðinu á Kennedy. Þó einkennast þessar bækur af lágstemmdri frásögn um hversdagslega hluti.  

Sorgarmarsinn bókin sem kom út núna 2018 tengist tveimur fyrri bókum hans, Sandárbókinni (2007)  og Suðurglugganum (2012). Sandárbókina las ég meðan augun mín gátu enn þjónað duttlungum mínum, hinar hef ég hlustað á sem hljóðbækur. Það sem þessar bækur eiga sameiginlegt, er að þær fjalla allar um mann á miðjum aldri, sem dvelur í sumarhúsi. Einn með sjálfum sér. Það er eins og lífið hafi numið staðar. Þessir menn ígrunda stöðu sína, hvers vegna er svona komið fyrir þeim.

Hafa þeir kosið sér þetta hlutskipti, einveruna, eða eru þeir yfirgefnir af öllum. Allir eiga þeir það sameiginlegt að þeir fást við listsköpun.

Sandárbókin fjallar um listmálara, Suðurglugginn um rithöfund og Sorgarmarsinn um mann sem fæst við tónlist.

Mér finnst þó ekki að höfundur sé endilega að kryfja stöðu listamannsins. Viðfangsefni hans er annað og meira. Hann er að fjalla um líf allra manna. Lífið sjálft.

Ég var ekkert sérstaklega hrifin af Sandárbókinni við fyrsta lestur. Vandræðagangurinn á manninum pirraði mig. Mig langaði til að taka í öxlina á honum og hrista hann til. Þetta var 2007 og mikil uppgangur í samfélaginu og fólk framkvæmdaglatt.

Suðurglugginn hitti beint í mark. Ég var af tilviljun sjálf stödd í sumarhúsi á Arnarstapa og mér fannst að maðurinn gæti verið í næsta bústað. Það er mikill húmor í þessari bók, þótt hann liggi ekki alveg á yfir borðinu. Ég hló oft innra með mér við lesturinn og stundum upphátt.

Við lestur Sorgarmarsins varð ég næstum meðvirk með aðalpersónunni. Nú fór vandræðagangurinn ekki lengur í taugarnar á mér. Ég varð meðvirk og langaði mest að fara austur og hjálpa honum að slá garðinn og setja kannski í þvottvévélina fyrir hann. Þessi bók er líka launfyndin.

Mér fannst gaman að glímu mannsins við tónlistina. Hvaðan kemur hún og hver á hana?

Best þótti mér þó að bókin kom mér til að hugsa að bækur eins og tónlist, hana má spila aftur og aftur. Sama gildir um bækur. Þetta hafði reyndar reynslan kennt mér áður en mér fannst gott að skilja betur hvers vegna.

Það sérkennilega við bækur Gyrðis, sem ég kann ekki að skýra, er að þótt þær séu oft dapurlegar , skilja þær eftir mikla gleði í sálinni.

Lifandilífslækur: Bergsveinn Birgisson

Árið er 1784. Það er hörmungaástand á Íslandi, eldgos, hallæri, pestir og ótraustar skipakomur. Það hefur verið rætt um það hjá yfirstjórn Íslandsmála í Kaupmannahöfn að réttast væri að flytja íbúana til byggilegri landsvæðis. Danmörk og Finnmörk hafa verið nefndar. Þó þykir rétt að kortleggja ástandið og gera skýrslu.

Til þessa verkefnis er sendur einn landkönnuður í hvern landsfjórðung. Magnús Árelíus er sendur í Vesturfjórðunginn, hann er hálfur Íslendingur og kann málið, svona nokkurn veginn. Magnús er innblásinn af hugmyndum upplýsingastefnunnar og hugsar sér gott til glóðarinnar að finna hið rétta og sanna. Hann trúir ekki á yfirskilvitlega hluti eða á hindurvitni. 

Sagan segir af rannsóknarferð hans, leiðin liggur úr Húnavatnssýslu og norður á Strandir, allt til Skjaldarbjarnarvíkur á Hornströndum. Ég er kunnug á þessum slóðum og finnst gaman að fylgjast með för hans, sérstaklega þar sem ég hef gengið sjálf. 

Það er greinilegt að höfundur vill höndla andrúmsloft liðins tíma, hvernig hugsaði fólk og hvað sagði hjartað? En mér finnst líka greinilegt að það er annað og meira sem vakir fyrir höfundi. Hann vill tala beint til sinnar eigin samtíðar, til mín og þín.

Skýrsla Magnúsar Árelíusar er hugsuð fyrir stjórnvöld í Kaupmannahöfn. Sama sama gæti átt við um þessa bók, efni hennar kallast á við skýrsluskrif okkar tíma. Nú eins og þá er ekki hægt að sanna allt með “vísendum” (tungutak 18.aldar).

Mér fannst gaman að lesa þessa bók, þótt hún sé um hörmungar og endi illa. Er ég að segja of mikið? Honum tekst vel að lýsa fólki sem er í tengslum við náttúruna, nánast hluti af henni og lýsa  manni sem ætlar að læra um náttúruna utan frá.Hann er ekki einu sinni í góðu sambandi við sjálfan sig. Hann sér sýnir, honum fylgja draugar sem hann trúir ekki á. Hann er jú maður vísinda.Þetta eru afturgöngur harðræðis og misréttis.  Það er ekki fyrr en hann getur rökrætt við þessar verur sem hann öðlast örlítið innsæi um sjálfan sig.

Mér fannst persónurnar (dauðar og lifandi) vel dregnar.

Þessi bók er full af vísunum milli gamals og nýs tíma. Hver er tunguskorna konan? Er hún kannski tákn fjölmiðla sem bannað er að flytja fréttir sem gætu verið óþægilegar fyrir suma?

Fjallið í Kaupmannahöfn: Kaspar Colling Nielsen

Nýlega las ég afar sérstaka bók, sem gerist í óræðum tíma í okkar gömlu höfuðborg , Kaupmannahöfn. Bókin er eftir Kaspar Colling Nielssen (fæddur 1974) og kom út 2011. Nú loksins hefur henni verið snúið á íslensku af Höllu Sverrisdóttur. Ég hrekk við. Mér finnst að ég hefði átt að  fylgjast betur með, ég er jú ágætlega læs á dönsku.

Það er búið að byggja fjall í suðaustur Kaupmannahöfn. Það er 3500 metra hátt, ummálið er 55 kílómetrar og það tók 200 ár í byggingu. Það breytist margt við komu þessa fjalls og sagan segir frá því.

Það er ekki bara það að við þetta eignast Danmörk fleiri tegundir af loftslagi, sem breytir lífríkinu, fólkið og samfélagið breytist líka. Sagan fjallar um allt þetta. Ég var dálitla stund að átta mig á uppbygginu verksins. Hún er tvískipt, annars vegar fjallar hún um fjallið, hins vegar segir hún af fólki. Allt í einu fannst mér sagan vera í laginu eins og jólatré eða keila, það er fjallið. Á það eru hengdar margar smásögur eins og skraut. Líklega hefur þessi myndlíking komið til mín af því jólin nálgast.

Þessar sögur fjalla um undarlega hluti og ekki alla skemmtilega og alls ekki jólalega. Þær eru hver annarri betri og gætu í raun hver um sig staðið sem sjálfstæð smásaga. En fjallið er þarna og þær  tengjast því.

Þó sagan gerist í óræðum tíma, vísar hún greinilega á gagnrýninn hátt inn í danska samtíð. Nú kemur sér illa hve langt er liðið frá útkomu hennar.

Þetta er sem sagt afar spennandi bók bæði að efni og uppbyggingu. Ekki spillir það fyrir mér sem hlusta á hana sem hljóðbók að hún er framúrskarandi vel lesin af Ingunni Ásdísardóttur.

Nú hef ég lofað sjálfri mér því að fylgjast betur með í dönsku menningarlífi og sérstaklega Kaspar Colling Nielssen en hann hefur gefið út fleiri bækur.

Eftirbátur: Rúnar Helgi Vignisson

Eftirbátur

Þetta er ekki bók fyrir mig, hugsaði ég eftir að hafa hlustað á kynningu á bókinni. Bók um sjómennsku og karlmaður að leita að sjálfum sér. Og ég rýndi í daufgráa kápumyndina. Er þetta ekki örugglega mynd af sæðisfrumu þarna fyrir miðri mynd?

Söguþráður

Ungur maður, sem er búinn að koma sér vel fyrir í lífinu, fær upphringingu um nótt. Móðir hans segir honum að  föður hans sé saknað, bátur hans hafi fundist mannlaus. Ungi maðurinn ákveður strax að fara vestur til Ísafjarðar og leita að föður sínum. Hann fer í róðra með samstarsfmanni hans og þeir fara á þær slóðir sem hann var vanur að stunda veiðarnar.

En auðvitað er þetta engin venjuleg leit. Hann leitar hans í sjálfum sér, eiginlega hafði hann ekki þekkt hann. Hann villist inn í horfna veröld. Veröld liðins tíma.

Tímaflakk

Ég var örlitla stund að fatta að þetta var tímaflakk en eftir að mér var það ljóst gekk allt betur. Ég hef nefnilega gaman af tímaflakki, þótt það sé pirrandi að það gengur aldrei röklega upp, þá er gaman að hugsa en hvað er ef þetta eða hitt hefði gerst.

Höfundur hefði ekki getað valið betri stað fyrir flakk en Hornstrandir og Jökulfirði fyrir mig. Ég hef ekki tölu á ferðunum sem ég hef gengið og leiðunum sem ég hef þrætt. Alltaf með hugann fullan af sögum og sögnum af lífi fólksins sem bjó þarna forðum. Ég þekki t.d. vel Jónmund prest á  Stað í Grunnavík og gremst hversu illa er um hann talað. Tek afstöðu með presti,og hugsa um tóftina af steinhúsinu, líklega fyrsta fjölbýlishúsinu á landinu, sem hann  lét byggja fyrir sveitunga sína.Ég gleymi mér í tímaflakkinu og gleymi sögunni. Getur ungi maðurinn sem er að leita föður síns fiktað í ættartölu sinni og orðið afi sjálfs sín? Nei,tímaflakksævintýri ganga aldrei upp.

Og í þetta skipti eru þau órafjarlægð frá því sem hinn leitandi maður ætti að vera á útkikk eftir. Hvað er að gerast hjá hans litlu fjölskyldu? Strax í upphafi bókarinnar er tónn sleginn sem boðar að það sé eitthvað sem hafi týnst í sambandi hans og konu hans.

Ég er ekki viss um að mér finnist þetta fullkomlega heppnuð bók en ég hafði ánægju af því að lesa hana og hún rifjaði upp fyrir mér smásögu sem ég las eftir Rúnar Helga fyrir mörgum árum, SAMFERÐA, úr bókinni Ást í meinum sem kom út 2012. Í þeirri sögu er líka lýst löskuðu sambandi. Frábær saga. En kannski er ég ekki fyllilega dómbær því merkilegt nokk, vísar þessi saga einnig til Hornstranda og  gönguslóða sem mér eru kærar.

Nú sit ég hér og læt mig dreyma um enn eina gönguferð á Hornströndum. Er meira að segja búin að ræða um það við manninn.