Náðarstund:Útfararsiðir í Húnaþingi

Enn og aftur lendi ég í því að lesa bók, sem er hrósað upp í hástert en mér finnst hún svo gölluð á köflum að ég fer hjá mér. Ég var að ljúka við Náðarstund, sem heitir á frummálinu Burial rites.

Eiginlega er sagan um tilurð bókarinnar ekki síður áhugaverð en sjálf bókin. Unglingsstúlka fra Ástralíu kemur til Íslands sem skiptinemi og í einsemd sinni í kulda og vetrarmyrkri norðurhjarans, heillast hún af sögunni um síðustu aftöku á Íslandi. Þegar hún kemur aftur í heimahagana, tekur hún upp þráðinn og rannsakar heimildir um málið. Hún hefur greinilega einnig kynnt sér sögu- og þjóðfræði og loks lærir hún skapandi skrif. (Þessi samantekt mín er samtíningur af netinu.)

Bókin kom út á ensku 2013 og fékk afar góðar móttökur. Hún kom út í íslenskri þýðingu (Jón Stefán Kristjánsson) árið eftir. Ég held að það sé hægt að segja að hún hafi fengið góðar viðtökur hér líka, en með undantekningum þó. Mér fannst sagan um unga skiptinemann svo merkileg að ég ákvað að les bókina sem hún skrifaði, þótt mig grunaði innst inni að mér myndi ekki falla hún. 

Þetta er ekki fyrsta bókin sem ég les um málin sem spunnust vegna morðbrennunnar á Illugastöðum. Áður hafði ég lesið Yfirvaldið (Þorgeir Þorgeirsson) og Enginn má undan líta (Guðlaug Guðmundsson). Ólíkar bækur en góðar hvor á sinn hátt. Þegar ég bjó í Húnaþingi, hellti ég mér út í lestur þjóðlegs fróðleiks úr byggðarlaginu. Hugmynd mín á bak við þá skorpu var, að þannig næði ég  betra sambandi við Húnvetninga. Ég bjó þar í 5 ár og náði alveg ágætu sambandi, hvort sem það var lestrinum að þakka eður ei. Þetta var úturdúr og aftur að bókinni um  Agnesi. 

Eins og ég gat um í upphafi byggir höfundur bók sína á miklum rannsóknum á sögu og lifnaðarháttum á Íslandi í upphafi 19. aldar. Stundum fannst mér þjóðfræðin yfirgnæfandi. Kannski hefði það verið allt í lagi ef hún hefði verið rétt. Þetta var eins og lesa bók sem höfundur skifar á máli sem ekki er móðurmál hans, en kann ekki nógu vel. Fyrir mig sem er alin upp í sveit fyrir tíma rafmagns, síma og traktora, var þetta oft beinlínis pínlegt. Reyndar getur verið að stór hluti íslenskra lesenda séu svo fjarri þessum veruleika að þeir geti lesið textann án þess að truflast af vitleysunum. Dramatíkin og rómantíkin er alveg í lagi. Bókin er spennandi.  Reyndar minnti hún mig oft meira á Rauðu ástarsögurnar en á Dostójevskí.

Ég lauk lestri bókarinnar á degi Druslugöngunnar. Það var vel við hæfi. Samúð höfundar er hjá Agnesi. Natan er ekki sá maður sem hún hugði og þar að auki misnotar hann barnunga stúlku í rúminu við hliðina á henni. En það er enn betra að lesa um Skepnuskap Natans Ketilssonar í grein Helgu Kress í Tímariti sögufélagsins (LII: 2014). 

Af því ég er orðin sjóndöpur, var ég einnig  með bókina sem eBók á ensku (þá getur maður stækkað letrið að vild). Satt að segja fannst mér sá texti þjálli, ég er þó ekki að kasta neinni rýrð á þýðinguna. Kannski hef ég bara skilið enskuna verr og því stuðast minna af vandræðalegum lýsingum á sveitalífi sjálfþurftarbúskaparins.

Að lokum: Ef þú, kæri lesandi ert ekki búinn að lesa, Yfirvaldið þá skaltu gera það. Frábær texti. Og ef þú hefur þegar lesið  þá bók, þá er allt í lagi að gera það aftur. 

Og 

Ef einhver spyr, hvers vegna voru þessir menn myrtir, þá trúi ég ,,réttarsálfræðilegun" skýringum Helgu Kress best. Natan nýddist á þessum konum. En er ekki meira en trúlegt að hann hafi líka nýðst á Friðriki? 

Hatursáróður gegn gömlu fólki?

Ég hef satt að segja verið hugsi siðan ég last tvo greinastubba í hinu ,,frjálslynda" blaði, Fréttablaðinu í, Frá degi til dags. Annar stubburinn ber yfirskriftina, Kaldastríðskarlar, hinn, Fylgitungl stjórnmálamanna. 

Í Kaldastríðskallar er vitnað til orða Stefáns Ólafssonar, þar sem hann hrósar Jóni Baldvini fyrir skýra stjórnmálasýn sem Stefán ber saman við sýn yngri stjórnmálamanna. Stefán hrósar Jóni Baldvini á kostnað yngri stjórnmálamanna og þeim sárnar. Ég er ekki að skrifa þennan pistil, til að taka undir orð Stefáns enda ekki að öllu leyti sammála en mér finnst Jón Baldvin síst eiga skilið uppnefnið kaldastríðskarl. Enda mun hans verða minnst fyrir annað. Hann rauf fyrstur pólitíkusa skarð í járntjaldið. 

Í greinarstubbnum sem ber yfirskriftina, fylgitungl stjórnmálamanna, er sagt frá því hvernig Guðmundur Steingrímsson agnúast út í það að fyrrverandi stjórnmálamenn skuli taka þátt í stjórnmálaumræðu. Í báðum tilvikum eru ,,öldungarnir" afgreiddir með ,,hnyttni". Þessi orðræða pistlahöfundar sló mig, mér fannst eitthvað rangt við hana. Fannst sem það væri verið að flokka fólk. Er það ekki einmitt það sem við, gamla fólkið meðtalið, höfum verið að vinna gegn?

Eftir að ég ákvað að skrifa þessar línur, ákvað ég að skoða þessa umræðu betur á netinu. Þá fyrst var mér verulega brugðið. Ég get ekki betur séð en að það sé hatursároður í gangi gegn gömlu fólki. Helstu rökin fyrir því að Ólafur Ragnar eigi ekki að bjóða sig fram enn og aftur, er aldur hans en ekki frammistaða hans í embætti og skoðanir (reyndar finnst mér að nú sé nóg komið en það hefur ekkert með aldur hans að gera).

Dóri DNA hefur látið út úr sér að gamalt fólk ætti ekki að fá að ákveða neitt, nema kvöldmatinn. Þetta er að vísu sagt í skjóli fyndninnar en hvað fyndist okkur um þessa fullyrðingu ef við skiptum út orðinu, gamalt fólk, fyrir kvenfólk eða fólk með þroskahömlun. 

Ég er auðvitað ekki að skrifa þetta út af Jóni Baldvini og Ólafi Ragnari, heldur út af sjálfri mér. Ég er reyndar ekki á leiðinni í framboð en ég lít svo á að þátttaka í pólitík og pólitískri umræðu sé nánast borgaraleg skylda. Á hvaða aldri sem maður er.

 

 

Hvern langar til að lesa um fötlun?

Eg tók eftir því að þegar Tímariti Öryrkjabandalagsins var borið í hús í sumar, þá var búið að henda því öllu í körfuna fyrir ruslpóst (ég bý í blokk) áður en ég var búin að taka mér eintak. Eg fiskaði mér samt eitt blað og renndi í gegnum það. Það var gaman að lesa það og fróðlegt. Þetta var í júní um líkt leyti og umræða um málefni öryrkja var af einhverjum ástæðum á neikvæðum nótum. Í blaðinu voru viðtöl við ungt fólk sem er að gera það gott í samfélaginu og fullt af bjartsýni.

Í gær hlustaði ég á viðtal við borgarstjórann okkar, Dag B. Eggertsson í þættinum, Með okkar augum. Eitt af því sem hann var spurður um, var hvort honum fyndist ekki stundum að hann væri fatlaður. Hann hugsaði sig vel um en sagði síðan nei. Honum fannst greinilega að hann þyrfti að útskýra málið og sagði að hann héldi reyndar að fólk almennt, líka fatlaður, hugsaði ekki um sig sem fatlaða, heldur sem manneskjur. Mér fannst þetta gott svar, því ég er því sammála og mér finnst það undirstrika mikilvæg sannindi.  

Ég get á vissan hátt vísað í eigin reynslu, því ég hef verið að tapa sjón og telst nú lögblind. Það breytir ekki hugsun minni um mig nema þegar ég rek mig á takmarkanir sem af því hljótast. Oftar en ekki finnst mér að takmarkanirnar orsakist ekki bara af augunum mínum, heldur einnig framsetningu hlutanna. Mér finnst letrið of smátt eða grafíkin ekki nægilega skörp. Oft þyrfti í raun að gera svo lítið til að upplýsingarnar nýttust mér og mörgum, mörgum fleiri. Og af því ég er fyrrverandi kennari og hef reynslu af vinnu með leshömluðum, veit ég að margt þetta litla sem vantar gæti ekki síður nýst fólki sem á erfitt með lestur. 

Samanlagt er þetta það stór hópur, að ég hef oft velt því fyrir mér hvernig stendur á því að þeir sem eru að selja vöru og þjónustu, keppast ekki við að koma upplýsingum betur á framfæri. Hvers vegna virkar ekki samkeppnin? (Verð að taka það hér fram að ég hef aldrei trúáð á mátt hennar). Stundum myndi nægja að taka burt glansinn og/eð bæta lýsingu. Vita ekki þeir sem setja upplýsingar á netið að það er erfitt að vera með órólegan bakgrunn. Það er til mikil vitneskja um hvað virkar best fyrir sjóndapra en það er líka mikilvægt að muna að allt þetta er afar einstaklingsbundið, sjónskerðing er svo flókið fyrirbæri. Það er haft á orði ef það er erfitt eða nær ómögulegt að lýsa hlut, að það sé eins og að útskýra lit fyrir blindum. Það hefur hvarflað að mér að þannig sé því einmitt varið með að útskýra sjondepru fyrir sjáandi. 

En þá verður bara að taka reynsluna trúanlega. Það er erfitt að lesa merkingar í búðum, m.a. vegna plastins sem sett er yfir letrið og svo er þeim oft illa fyrir komið. Oft reynir reyndar á að hafa húmorinn í lagi og horfa á sjálfan sig með augum annarra. Ég brosi t.d. innan í mér, þegar ég krýp á hné í Ríkinu og rýni í upplýsingar í neðstu hillunum ( þar sem ódýrustu tegundirnar eru). Mér finnst það fyndið. Er ekki eitthvað ótrúlega hlægilegt og um leið nístandi, að horfa á gamla konu krjúpa á kné í ríkinu? Hvort á þessi gamla kona að hætta að drekka eða færa sig í dýrari vín? Þau sjást betur.

 

Lauflétt sumarlesning: Glæpur og refsing

Ekki veit ég hvað er átt við með, lauflétt sumarlesning en ég hef hvað efir annað heyrt þetta notað í auglýsingum um bækur sem menn ættu að taka með sér í fríið. Árstíðirnar hafa lítil áhrif á bókaval mitt og auglýsingar hreyfa ekki við mér. Oftar en ekki ræður því  tilviljun. 

Í sumar hef ég setið föst í Dostojevskí, þó með nokkrum útúrdúrum. Þegar ég var búin með Karamazov bræðurna og Fávitann og Glæpur og refsing við. Ég lauk við hana í gær.  Ég hef gert nokkrar atrennur að Dostojevskí, en útkoman er aldrei sú sama. Slíkt er einkenni á góðum bókum. 

Það sem heillaði mig við lesturinn í þetta skiptið, var ekki sjálf atburðarásin, glæpurinn og refsingin, heldur hvernig skáldið málar upp myndir af umhverfinu og skapar persónur. Ég sé Pétursborg þessa tíma fyrir mér og mér finnst ég þekkja þetta fólk. Sumar vettvangsmyndirnar eru eins og málverk. Ég veit að tímarnir hafa breyst, það eru ekki lengur hestvagnar á götunum og það er komið rafmagn en mér finnst folkið vera eins og fólkið í dag, mér finnst eins og ég gæti rekist á það. 

Dostojevskí byggir karekterlýsingar sínar mikið á samtölum. E.t.v væri stundum réttara að tala um einræður, því menn tala lengi og mikið. Höfundur gefur persónum sínum mikið pláss. Það merkilega (eða ómerkilega) við þessi samtöl er að fólk er að tala um nákvæmlega það sama efni og við erum að tala um í dag. Við eru stödd á sömu slóðum. Stundum finnst mér Dostojevskí tala beint inn í umræðu dagsins. Það var óneitanlega undarleg tilviljun og daginn eftir að ég les rökstuðning Svirdigailov (1. kafli í bindi II) um að karlmenn sem leiðist út í að beita valdi og nauðga séu í raun fórnarlömb, les ég umræðu um að til stæði að fá hingað til dæmdan nauðgara til að halda fyrirlestur.

Nú ætla ég að taka mér frí frá Dostojevskí og ég mun sakna hans. Ég hef þegar hafið lestur á bók sem einnig fjallar um glæp og refsingu, þ.e. bókin Náðarstund eftir Hannah Kent. Báðar þessar bækur fjalla um morð. Í bók Dostojevskís eru myrtar tvær konur í bók Hannah Kent eru það tveir karlmenn. Og í báðum tilvikum stóð til að drepa einungis einn, seinna morðið var ill nauðsyn, til að losa sig við vitni.  Það er ósanngjarnt bera Hannah Kent saman við skáldrisanm Dostojevskí. Þetta er hennar fyrsta bók.

 

Um hreinleika herbúðanna: Hreinlætismál fyrr og nú

Í 5. Mósebók (23.12) er fjallað um mál sem nú er ofarlega á baugi. 

,,Þú skaltu og hafa afvikinn stað fyrir utan herbúðirnar. Þangað skalt þú ganga erinda þinna. Og þú skalt hafa spaða í tækjum þínum og er þú þarft að setjast niður úti, þá skalt þú grafa holu með honum,  moka því næst yfir og hylja saurinn."

Það er greinilegt að lengi hefur maðurinn kunnað ráð til að umgangast sinn eiginn skít og það þótti þá þegar vert að setja um það reglur. Nú þegar Íslendingar eru farnir að taka á móti svo mörgum gestum sem raun ber vitni, verða þeir huga að þessum þætti og finna þörfum þeirra stað utan herbúðanna. Ég er ekki að ætlast til að þeim verði gert skylt að taka með sér spaða. Og ég er ekki að fíflast. Allir sem ferðast hafa erlendis meta þjónustu m.a. út frá því hversu vel er séð fyrir hreinlætismálum og kunna sögur um sóðaleg klósett. Fyrir langa löngu var ég a feðalagi í Póllandi með þremur fullorðnum og einu barni. Eftir nokkrar tilraunir til að fara með barnið á almenningssalerni, ákvað sú lita (þetta var stúlka) að þangað færi hún ekki fleiri ferðir. Þannig kynntist ég hinum pólsku skógum og er henni þakklát. 

En að öllu gamni slepptu. Við Íslendingar verðum að koma hreinlætismálum okkar í lag. Annars verðum við fræg fyrir sóðaskap. Þetta getur ekki verið gestunum að kenna.

Reykjavíkurflugvöllur: Rofin byggð

Ég bjó við flugvöllinn í 15 ár. Sem aðfluttur Reykvíkingur vissi ég meira um sögu Reykjavíkur til forna og landnám Ingólfs Arnarsonar en það sem lá nær mér í tíma.  Ég festi kaup á lítilli íbúð við Einarsnes og horfið á flugvélarnar út um eldhúsgluggann. Mér fannst óskiljanlegt að pappírarnir um eignina, voru allir stíluð á Þverveg 42, en ég flutti inn í Einarsnes 42. Nágrannar mínir höfðu unun af að fræða mig. Nágrannakona mín, Elsa Magnúsdóttir (faðir hennar hafði byggt húsið) útskýrði þetta allt fyrir mér. Þetta er rofin byggð, sagði hún.  Og hún lýsti fyrir mér hvernig byggðin í Skerjafirði var áður en Bretarnir tóku landið. 

Þá var Reykjvík ein heild en Skerjafjörðurinn tiltölulega nýleg byggð. Skarð hafði verið rofið í byggðina, húsin ýmist flutt (inn í Laugarnes) eða rifin. Ég reyndi að sjá byggðina fyrir mér eins og hún var. Það meikaði sens.

Reyndar kunni ég aldrei illa nábýlinu við völlinn. Það var ekkert yfirflug stórra flugvéla en litlu vélarnar voru óútreiknananlegar. Um helgar voru þær stöðugt að lenda og taka sig til flugs (sjálfsagt í æfingarskyni) og mér fannst eins og þær myndu koma í hausinn á mér. Það hvarflaði ekki að mér að kannski, ef til vill, væri betra að hafa flugvöllinn annars staðar.

Íslendingar réðu ekki vali á flugvallastæðinu. Þetta var breskur flugvöllur. Ég veit ekki hvort ákvörðun um staðarval hefði verið önnur ef Íslendingar hefðu sjálfir ráðið. En það hefði áreiðanlega verið deilt. Landið hentaði illa, þetta er mýri og það þurfti að aka mikilli möl í foraðið. Í það fór hluti af Rauðhólunum. 

En þegar ég rifja upp í huganum flugvellina sem við höfum sjálf gert og ráðið staðsetningu á, man ég ekki eftir neinum, sem er staðsettur í þéttbýlinu sem hann á að þjóna. Ég hef heldur aldrei lent í miðborg erlendis.