Jósefínubók: Jósefína Meulengracht Dietrich

Að lesa ljóð og lausavísur

 

Það var Jósefína sem enn og aftur sannaði fyrir mér að það er eitthvað  heillandi við ljóð í bundnu máli. Eitthvað illskýranlegt og hrífandi. Maður finnur fyrir því í skrokknum og fer allur að iða. Þetta er líkt og að hlusta á tónlist sem sendir kaldan straum upp eftir hryggnum  á manni. Kaldan en samt notalegan. Mér hefur verið óljúft að játa  fyrir sjálfri mér, að kveðskapur með  rími og höfuðstöfum gefa mér eitthvað sérstakt . Ég vil ekki vera gamaldags, ég vil vera í takt við tímann. En auðvitað á maður  ekki að meta gæði bundins máls á kostnað óbundins, eða öfugt. Það er eins og að bera saman epli og appelsínur.

Þegar ég stóð frammi fyrir  því að þurfa að hlusta á Heimskringlu í stað þess að lesa, saknaði ég þess, að kvæðin skyldu ekki vera lesin með skýringum á réttum stað í efninu einsog gert er í öllum góðum fornritaútgáfum. Ég kvartaði.

En til baka til Jósefínu. Hún er,  fyrir þá sem ekki þekkja til, ljóðmælt læða og  heitir fullu nafni Jósefína Meulengracht Dietrich. Nú hefur komið út eftir hana bók sem hefur að geyma 100 ljóð og lausavísur. Bókin kom út  hjá bókaútgáfunni Sæmundi 2019 en hefur nýlega verið lesinn inn sem hljóðbók. Lesari er Sunna Björk Þórarinsdóttir.  Hún les listavel.  Það var gaman að hlýða á þessa bók, ekki síst vegna þess að mér finnst kattareðlið skína allstaðar í gegn . Ljóðin eru lúmskt fyndin og höfundur nálgast efniviðinn með mýkt kattarins. En hvað er það sem liggur Jósefínu á hjarta? Það er fjölmargt. Bókin skiptist í 19 mislanga kafla, sem  of langt yrði upp að telja. Það er betra að birta dæmi til að gefa einhverja hugmynd um efnisvalið.

Á bókarkápu stendur:

Ég hef á flóknum fræðum tök

og fléttað get með liprum klóm

hulda þræði, hinstu rök

og heimsins mesta leyndardóm.

Í formála segir:

Margt er ljúft að lesa hér

ljóðagerðin skemmtir þér

-brennur roð og rennur smér –

rómi þýðum hjala,

gulri kisu gaman finnst að mala.

 

Vísa 7 í sjálfævisögulega kaflanum  er svona:

 

Við skólanám , lestur – ég lýg ekki að þér-

og lærdóm ég þarf ekki að strita,

því alvaldið malar í eyrun á mér

allt sem mig langar að vita.   

Í kaflanum Matvæli og lífsbjörg er þessi litla vísa:

Berin eru  fuglafóður

og fuglar gleðja svangan kött.

(En kött að éta er, guð minn góður,

gersamlega út í hött.)

Mjólk kemur svo oft við sögu í ljóðum Jósefínu að það væri óvitlaust fyrir kúabændur að gera við hana auglýsingasamning til framtíðar. Mjólkin er til  dæmis sett á stall með öðrum gúrme jólamat í þessari vísu:

Jólakalkún, jólanaut, jólamjólk í krúsina,

jólaostinn, jólagraut, jólatréð og músina.

 

Ástæðan fyrir því að ég nefni Jósefínubók í sömu andrá og Heimskringlu, er að hún er ekkert að hika við dýrt rím og flóknar kenningar.Í  7. kafla sem ber nafnið Dýrar vísur er þessa vísu að finna:

Víst er slyng á vísnaþingi

vafin kynngi rófan mín,

ljóðin hringhend  

lengi syngi

læðan yngis Jósefín.

 

Kafli 10  ber yfirskriftina Sorgarljóð og harmatölur.  Mér finnst fara vel á því að enda þennan pistil á ljóði sem vísar beint inn í það sem kallað er fordæmalaust ástand okkar tíma :

Nú er kreppa og eymdarár,

illa vært í landi

úfinn jökull öskugrár

eldi spýr og sandi

með ýlfri ljótu úti stár

óláns tíkarfjandi

um allar jarðir ógn og fár

eiga hund í bandi.

Ef ég ætti að segja eitthvað gagnrýnisvert, að lokum, um skáldskap  Jósefínu, þá er það fyrst og fremst það, hvað hún er sjálflæg og skortir stundum samkennd. En það er nú einu sinni eðli katta og ef til vill sumra listamanna.

Sagan af Saur: Dæmisaga?

Í Heimskringlu er á einum stað sagt frá Eysteini illa Upplendingakonungi sem herjaði á Þrændur og sigraði. Hann bauð þeim að velja sér yfirvald og bauð þeim  að velja á milli Þóris faxa, þræls hans eða hundsins Saurs. Þeir völdu hundinn af því þeir töldu að það væri vænlegra, þannig gætu þeir ráðið meiru um eigin hag. Í hundinn settu þeir þriggja manna vit dubbuðu hann upp með silfuról og gáfu eigin  konunglega  bústað. Ef færð varð saurug báru hirðmenn hann á herðum sér yfir svaðið. Hann gat gelt til tveggja  orða og talað það þriðja. Hundurinn Saur (í Heimskringlu er stöðugt verið að segja frá því hvernig kóngar deyi) var rifinn á hol af úlfum þegar hann vildi vernda hjörð sína.

Þetta er lausleg endursögn á einni af þessum litlu sögum í Heimskringlu sem maður skilur ekki en ímyndar sér að sé gömul fyndni.

En í gær eða fyrradag þegar ég var að horfa á fréttirnar hrökk ég við. Mér fannst ég allt í einu greina dulinn sannleik í þessari undarlegu sögn.

Það var verið að sjónvarpa frá fréttamannafundi karlangans sem Bandaríkjamenn hafa kosið yfir sig og hann var að tala um lyf og kóvíd 19. Ég segi karlangann af því ábyrgðin er náttúrlega ekki hans, heldur hinna sem kusu hann til ábyrgðar. Var hugmynd þeirra e.t.v sú að þannig gætu ÞEIR ráðið meiru?

Myndin er af Heimskringlu. 

Heimskringla ; Að velja sér hliðarverruleika

Kringla heimsins

Aldrei á ævi minni hef ég heyrt eins mikla umræðu um heilsufar og líðan fólks eins og þessa síðustu daga.   Í minni sveit tíðkaðist lítt umræða um heilsufar og líðan mannfólks aftur á móti var mikið rætt um sauðfjársjúkdóma og varnir gegn þeim.

Nú er öldin önnur og eins gott. Ég viðurkenni nauðsyn þessarar umræðu og er þakklát þeim sem stýra sóttvörnum  í landinu enda sjálf í áhættuhópi.

En það koma stundir þegar mig langar í fréttir af einhverju allt öðru. Ég verð  yfir mig  þreytt og langar burt, inn í heim, þar sem ríkja aðrar áherslur. 

Nú dugir bara þykk bók með miklum hasar hugsa ég, er  ekki kominn tími á að rifja upp Heimskringlu?   

Já Heimskringla er svo sannarlega annar heimur. Ekki betri heimur, engan veginn, en ég þarf bara ekki að hafa áhyggjur  af því sem er að gerast. Ég er á öruggum stað, fortíðin nær ekki til mín.

 Fyrir þá sem ekki þekkja Heimskringlu er hún safn norrænna konungasagna allt frá dögum Óðins. Bókin er verk Snorra Sturlusonar. Heimildir hans eru einkum kvæði  og er víða vitnað til þeirra í bókinni.

Heimskringla er ein af þessum bókum sem verður ný við hvern lestur. Hugarástand lesanda hefur áhrif á sjónarhornið og fókusinn.  Það er ekki val heldur gerist  ósjálfrátt.

Í þetta skipti beindist athygli mín að líðan fólksins.

Það er auðvelt  að sjá kosti eigin samtíðar borið saman við veröldina sem lýst er í Heimskringlu.  Þvílík grimmd. Og hvílík sóun.

Allt í einu var ég farin að rýna í gildismatið  sem kemur fram í  Heimskringlu. 

Hvað er líkt okkar tíma og hvað er ólíkt? Ættir og sambönd voru  mikilvæg. Hefur það breyst? Líkamlegt atgervi og hreysti voru eftirsóknarverðir mannkostir.  Það er oft vikið að útliti fólks því til hróss. Það er líka hrósvert að vera vel máli farinn. En ekki er allt sem sýnist.  Þrátt fyrir mikilvægi ættar tíðkuðust bræðravíg. Hvað eftir annað kemur fram að það þótti ekkert tiltökumál að ganga á bak orða sinna. Oft er sagt frá rausnarlegum heimboðum sem lauk á því að gestir voru brenndir inni.  Það er engu líkara en að mönnum leyfist hvað eina til að ota sínum tota. Græða.  Víkingaferðirnar eru af sama meiði. Þeim er lýst nánast eins og sporti eða veiðiferð. Menn brugðu sér sumarlangt til útlanda til að ræna og drepa. Samkennd og friðsemd er ekki hátt skrifuð á tímum Heimskringlu. Mér varð oft hugsað til Snorra. Hvað fannst honum, kristnum manninum? Eða var hann að reyna að ganga fram af lesendum.  

Í Breiðdalnum þar sem ég ólst upp var merk kona, Þorbjörg R. Pálsdóttir. Hún var víðlesin og fylgdist vel með. En hún gaf lítið fyrir Íslendingasögurnar, sagði að þær væru svo ljótar.  Hún sagði að hún væri mótfallin dýrkun manna á bardögum og hetjuskap. Ég tók mikið mark á Þorbjörgu og hugsa oft til hennar þegar ég les þessar sögur en ég hef mætur á fornum fræðum. Mér finnast þessar gömlu sagnir vera eins og gáta, það er svo gaman að lesa á milli línanna og reyna að ráða í það sem er á bak við frásögnina. En Heimskringla er saga um kónga og heldra fólk, hvernig skyldi hinum líða sem vinna og gerir veldi  þeirra mögulegt?

Ég undrast að það skuli vera til fólk sem finnst sæmandi að hrósa sér af illgjörðum frænda okkar og forfeðra .

Hvernig gátu góðir og vel meinandi menn eins og t.d. Ólafur Ragnar stært sig af slíku framferði. Kannski las hann aldrei þessar bækur.

Það væri nær að forsætisráðherra stigi fram og bæðist afsökunar á framferði víkinga.

Ég er sem sagt búin að dvelja í heimi Snorra og Heimskringlu en er nú stigin inn í veruleika dagsins í dag. Þar sem okkur er frjálst að velja  stjórnvöld. Við eigum nú því láni  að fagna að þau hafa kosið að gefa valdið frá sér til sérfræðinga.   En jafnvel vísindin eiga ekki ráð við öllu. Þetta agnarsmáa fyrirbæri smeygir sér inn í líkama okkar til að fremja spellvirki. Á meðan á þessu stendur er best að velja langar bækur og flýja inn í veröld sem er ekki til í raunveruleikanum.

Myndin er af nuddbolta en ekki af veiru. 

Ljóðin tala við mig um mínar tilfinningar

Ég var svo lánsöm að alast upp á þeim tíma þegar það þótti sjálfsagt að láta börn læra ljóð utanbókar. Ég kann enn mörg ljóð og hrafl úr ljóðum sem ég lærði sem barn ýmist af skyldurækni eða vegna þess að mig langaði til þess. Sum komu bara af sjálfu sér eins og lög sem maður lærir af því þau eru oft spiluð. Flest fólkið á bænum  kunni eitthvað af ljóðum og fann sér tækifæri og áheyrendur til að hafa þau yfir. Syngja við verk sín, t.d. við skilvinduna.

Það gerist oft að þessi ljóð hoppa fram, tala til mín og orða fyrir mig það sem ég er að hugsa eða hvernig mér líður. Sjaldnast man ég ljóðin í heild sinni, heldur eina og eina hendingu. Oft verður það til þess að ég rifja upp allt ljóðið. Stundum verð ég pirruð á að muna ekki og er ekki í rónni fyrr enn ég hef flett því upp.   

Ég hef ekki komist upp á lag með að læra óhefðbundin ljóð, þótt mér finnist þau ekki síður gefandi. Held þó að ég kunni eitt,ljóð Ara Jósefssonar sem  heitir Stríð.

Undarlegir eru menn sem ráða fyrir þjóðum.Þeir berjast fyrir föðurland eða fyrir hugsjón og drepa okkur sem eigum ekkert föðurland nema jörðina enga hugsjón nema lífið.

Líklega er ástæðan fyrir því að ég kann einmitt þetta ljóð, að það gefast allt of mörg tilefni til að rifja það upp.

Undanfarna daga og stundum nætur hef ég verið að hlusta á ljóðabók Gyrðis Elíassonar;Hér vex enginn sítrónuviður. Þvílík unun. Það er Hjalti Rögnvaldsson sem les.

Nú að þessum orðum skrifuðum, held ég að ég hafi lært utanbókar nýtt óhefðbundið ljóð. Það heitir Ljóð frá sænsku strandlengjunni.

Ég sé ekki skóginn fyrir siglutrjánum.        

 

Napóleon: Hermann Lindqvist

 
Napóleon

Örfá orð um langa bók

Hver er skýringin á því að friðarsinninn ég, notar 28 stundir af sínum dýrmæta tíma til að lesa um  stríðsmanninn Napóleon? Kannski er skýringin sú að hugur minn var enn staddur í Frakklandi

eftir að ég hafði lesið bók Árna Snævarrs um Paul Gaimard, Þegar  ég rak augun í að það er búið að lesa inn á hljóðbók ævisögu hins nafntogaða Napóleons Bonapartes, sá ég það sem tækifæri til að dvelja lengur á franskri grund.  Bókin er eftir  Svíann Hermann Lindqvist og það er Borgþór Kjærnested sem þýðir hana. En fyrir þá sem ekki vita, tengist konungsætt Svía Napóleon á fleiri en einn veg. Annars vegar í gegnum kjörson hans, son Jósefínu og hins vegar gegnum fjandvin hans Bernadotte sem tók að sér að verða konungur Svía eftir að hafa lengi verið  herforingi í her Napóleons.

Þessi bók fjallar ekki bara um Napóleon, hún er um leið stjórnmálasaga þessara tíma.

Napóleon var fæddur 1769 á Korsíku og dó 1821 á  Sankti  Helenu.  Franska byltingin hófst 1789 (reyndar er nær ómögulegt að tímasetja slíkan atburð) svo Napóleon var tvítugur, herskólagenginn  og kominn í herinn. Á þessum tíma hafði hann fyrst og fremst áhuga á heimalandi sínu, Korsíku og reyndi að komast þar til valda. Það tókst ekki. Ef það hefði tekist, væri mannkynssagan önnur. Napóleon var framfarasinnaður ungur maður, þegar hann var, sem yfirmaður í franska hernum, beðinn um að sverja þjóðinni hollustueið (áður hafði tíðkast að sverja konunginum eið) var ekkert hik á honum.Hagsmunir hans og frami tengdist eftir það hinum svo kölluðu byltingaröflum. Að lokum varð hann hæst ráðandi, fyrst sem konsúll og síðar keisari. En það kom  aldrei sá tími að hann gæti dundað sér við gæluverkefni eins og að bæta skólakerfi, byggja söfn og fegra París. Þó gerði hann allt þetta og meira til.

Aðalsstéttir Evrópu óttuðust afleiðingar frönsku byltingarinnar og þjóðhöfðingjar  álfunnar sameinuðust gegn Frökkum. Tímabil styrjalda sem kenndar eru við Napóleon hófst. Stríð eru voðaleg og bitnuðu  þá eins og nú fyrst og fremst á þeim sem minnst mega sín.

Allt þetta rekur Hermann Lindqvist og hann rekur líka sögu fjölskyldu Napóleons og kvennamál hans, sem var og er reyndar enn sívinsælt efni. Það er greinilegt að höfundur dáist að hetjunni Napóleon og hann kastar hnútum í Englendinga og segir að þeir hafi stöðug reynt að ófrægja hann, kallað hann skrímsli og komið af stað sögu um að hann hafi verið lítill vexti.  Um leið fræðir hann lesandann um að Napóleon hafi verið 169 sentimetrar  á hæð og því hærri en meðaltal hermanna þess tíma.

 

Mér fannst bæði gaman og fræðandi að lesa þessa bók. Lesturinn gaf mér tækifæri til að til að ígrunda hvað það inniber að vera friðarsinni. Öll þessi stríð, allt þetta ofbeldi og öll þessi sóun styrkir sannfæringu mína um að ofbeldi er aldrei lausnin..

Þegar franska byltingin er skoðuð, en flestir eru nú sammála um, að hún hefur beint og óbeint verið fyrirmynd margra sem vilja stuðla að jafnrétti, finnst mér að horft sé fram hjá kraftinum sem bjó í upplýsingarstefnunni. Í mínum huga eru frömuðir hennar hinar sönnu byltingarhetjur. 

Það er aldrei hægt að dæma fólk eða atburði með mælikvarða dagsins í dag, það er svo margt ólíkt. Mér finnst t.d. grimmt að drengurinn Napóleon var sendur í herskóla 10 ára gamall, hann þekkti engan og kunni ekki einu sinni málið sem var talað í landinu, því á Korsíku var talað mál sem líkist í ítölsku. Það var ekki síður grimmt að taka litla drenginn son Napóleons, frá móður sinni Marie-Louise eftir að keisarinn var sigraður. Banna honum að tala frönsku og reyna að heilaþvo hann, þvo burt allar minningar hans um föður sinn.

 

Lokaorð

Ég hlustaði á þessa bók sem hljóðbók af því ég get ekki lengur lesið en ég gat ekki stillt mig um að fá bókina lánaða á bókasafni til að geta handleikið hana. Þetta er doðrantur, 610 síður, og í henni er fjöldi mynda í lit. Ég get enn skoðað myndir mér til gagns og ég dáist að því hvað myndirnar koma vel út í prentun.

Það er mikill fengur í þessari bók, ég vildi að ég hefði haft slíka bók þegar ég var að læra mannkynssögu í gamla daga.